Białystok - zielona stolica Polski

Białystok to centrum zielonych płuc Polski. Niemal 1/3 jego powierzchni zajmuje zieleń. Parki, skwery oraz olbrzymie połacie lasów znajdujących się w jego obecnych granicach tworzą specyficzny, bardzo zdrowy mikroklimat. Przyjrzyjmy się bliżej przyrodniczym walorom Białegostoku na przestrzeni jego dziejów.

Spójrzmy na Białystok z lotu ptaka. Leży na Wysoczyźnie Białostockiej, a ta z kolei należy do Równin Podlasko-Białoruskich. Obszar zajmowany przez nasze miasto ma urozmaiconą rzeźbę terenu, pochodzącą z okresu lodowcowego. Większość grodu nad Białą, w tym i śródmieście leży na morenie, z wierzchu dosyć silnie spiaszczonej.

Wyobraźmy sobie teraz wielkie i piękne, okalające wszystko lasy i obfite w zasoby wodne tereny. W tak przyjemnych dla oka warunkach, w tak cudownej biosferze, przyszło w XV wieku wielkim książętom litewskim zagospodarować gigantyczne pustkowia leśne, rozciągające się szerokim pasem wzdłuż ówczesnej granicy między Królestwem Polskim a Litwą. Owa bajeczna kraina doczekała się wówczas godnego właściciela, „litewskiego Kolumba”, który nie skąpił środków, by ujarzmić te tereny i stworzyć tu prężnie rozwijający się cywilizacyjny ośrodek. Był nim książę Giedymin, który – zakochany w owych dzikich, acz uroczych, fascynujących i tajemniczych terenach – zbudował na nich gotycko-renesansowy zamek. Tako też z mroków puszczy zaczął powoli wyłaniać się Białystok i jego miasta satelickie...

Przykładem wzorowej koegzystencji przyrody z terenami miejskimi okazały się przede wszystkim barokowe – okraszone tak zwaną „małą architekturą” – ogrody stworzone przez Jana Klemensa Branickiego wokół jego magnackiej rezydencji w Białymstoku. Stały się niedościgłym wzorem dla późniejszych planistów naszych skwerów i parków.

Park Branickich

Łączna powierzchnia białostockich parków to dziś około 82 ha. Perłą wśród nich jest Park Branickich, sąsiadujący bezpośrednio z magnackim pałacem założyciela naszego miasta. Ten duży kompleks zieleni tworzą liczne zabudowania oraz ogrody. Park – z racji nierównej rzeźby terenu – zlokalizowany został na dwóch poziomach: dolnym i górnym. Osią jego kompozycji pozostaje aleja główna (uzupełniona finezyjnie rzeźbami figuralnymi i mostem flankowym), wzdłuż której znajduje się osiem strzyżonych bukszpanów, obsypanych czerwonym i białym piaskiem.

Po południowej stronie salonu parterowego odnajdziemy dawny boskiet z uroczymi alejkami, przedłużającymi misternie osie kompozycyjne oraz widokowe części parterowej tego kompleksu. Przy samym ogrodzeniu zrekonstruowany został pawilon włoski. Taras górny, okolony od strony parterów bukszpanowych tzw. „balustradą tralkową”, wzmocniony jest ponadto murem oporowym w kształcie charakterystycznej litery „L”, biegnącym wzdłuż pobliskiego kanału.

Zwierzyniec

Na południowych obrzeżach Białegostoku rozciągał się niegdyś ogromny zwierzyniec rodu Branickich, stykający się swym północnym krańcem z terenami stricte pałacowymi. Do wnętrza ogrodu prowadziła wielka brama kamienna. W sąsiedztwie parku umieszczono wówczas dwa reprezentacyjne wybiegi danieli i jeleni.

Na początku XIX wieku nastąpił upadek tego wspaniałego kompleksu. Terenom Zwierzyńca nadano wtedy status lasu komunalnego, a jego obszar zaczął się stopniowo zmniejszać. W 1920 roku Las Zwierzyniecki nazwano „Parkiem Miejskim 3 Maja”. Aktualnie na jego terenie – przemianowanym oficjalnie na „Park Konstytucji 3 Maja” – znajduje się między innymi: stadion lekkoatletyczny i lodowisko, jak również „Akcent” Zoo. Sporą część Lasu Zwierzynieckiego stanowi natomiast rezerwat przyrodniczy.

Planty

Kolejnym z kluczowych ogrodów miejskich są u nas Planty, powstałe u schyłku XIX wieku, w okolicach osuszonego stawu pałacowego z czasów Branickich. Zaprojektował je, w stylu naturalistycznym, warszawski ogrodnik Walerian Kronenberg. Park ten posiadał w owych czasach zróżnicowaną szatę zieleni. Dzieliła go nieregularna sieć alejek i dróg. Zbudowano jedną z dwóch fontann, przewidzianych w kontrakcie pomiędzy miastem a wodociągami oraz pawilon restauracyjny.

Rozbudowę parku rozpoczęto w 1933 roku z inicjatywy ówczesnego wojewody  białostockiego, Mariana Zyndrama-Kościałowskiego, który przekazał miastu państwowe grunty o powierzchni 28 ha. Autorem projektu był inż. Stanisław Grall. W ciągu dwóch lat wykonano roboty niwelacyjne, wytyczono nowe aleje, zasadzono około sześciuset drzew 34 gatunków, ustawiono oryginalne latarnie i żeliwne ławki. Planty stanowiły połączenie geometrycznego stylu francuskiego i swobodnego, naturalnego układu krajobrazowego. Biegła przez nie szeroka promenada z kwietnymi parterami dywanowymi. W centrum zlokalizowano prostokątny basen z fontanną, a od strony ul. Mickiewicza utworzono rosarium: tunele z pnących róż, szpalery bukszpanów oraz bramy obrośnięte roślinami. Obecnie znajduje się tam słynna rzeźba autorstwa Stanisława Horno-Popławskiego – „Praczki”.

***

Usytuowanie licznych parków i trzech rezerwatów przyrody (Lasu Zwierzynieckiego, Rezerwatu Antoniuk oraz Rezerwatu Bagno) w granicach i w bezpośrednim sąsiedztwie Białegostoku pozostaje unikatowe w skali całego kraju. Ze względu na te niecodzienne walory przyrodnicze, nasza aglomeracja – jako pierwsze miasto w Polsce – została w 1993 roku przyjęta do międzynarodowego projektu „Sieci Zdrowych Miast” prowadzonego przez Światową Organizację Zdrowia. Białystok w pełni więc zasługuje na miano „zielonej stolicy Polski”.

(tekst: Michał Siedlecki)