Stracona szansa na demokratyczną Rzeczypospolitą

Uniwersał marszałków sejmowych głosił: „Ojczyzna nasza już jest ocalona. Swobody nasze zabezpieczone. Jesteśmy odtąd narodem wolnym i niepodległym. Opadły pęta niewoli i nierządu”.

Tak 3-go Maja 1791 roku ustawą rządową Sejm Rzeczypospolitej Obojga Narodów przyjął najważniejszy akt prawny. Pierwsza w Europie i druga na świecie konstytucja miała odtąd regulować prawdziwy porządek demokratyczny.

Najważniejszymi zapisami konstytucyjnymi była likwidacja liberum veto, zrównanie w prawach szlachty i mieszczan oraz oddanie chłopów pod opiekę państwa. To prawdziwa rewolucja polityczna tamtych czasów. Rzeczypospolita była niemal w anarchii, a złota wolność szlachecka doprowadziła do ruiny finansowej, gospodarczej i militarnej. Aby uzdrowić kraj, potrzeba było radykalnych zmian.

Uchwalenie Konstytucji 3 Maja było donośnym wydarzeniem na starym kontynencie. Już wówczas Oświecenie zaczynało zakorzeniać się dość mocno na ziemiach polskich.

Król przystąpił do wprowadzania rozważnych reform – utworzył ministerstwa skarbu i wojska oraz ustanowił cło krajowe. Rozpoczęto również dyskusję nad potrzebą gruntownych reform ustrojowych. Jednakże idea reform w Rzeczypospolitej Obojga Narodów nie była wygodna dla państw sąsiadujących. Słabość królestwa polskiego była dla nich korzystna, więc powstanie potężnego państwa nie leżało w ich interesie.

Mimo ogromnych starań króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i stronnictwa patriotycznego, niezadowolona z ograniczenia swobód magnateria, obaliła Konstytucję przy wsparciu Carskiej Rosji. 14 miesięcy później doszło do pierwszego rozbioru Polski.

Trzeci Maja został uznany Świętem Narodowym już 5 maja 1791 roku, niestety w Rzeczypospolitej świętowaliśmy tę rocznice tylko raz w 1972. W czasach II RP było to święto narodowe, a już po wojnie (czyli wg dużej części historyków także w II RP, ale to już temat do innych rozważań) udało nam się tylko raz oficjalnie uczcić rocznice uchwalenia Ustawy Rządowej w 1946, później ówczesne władze zakazały manifestowania radości z tego faktu. Od 1990 roku, kiedy to Sejm ustanowił dzień 3 maja Świętem Narodowym, możemy na powrót cieszyć się z tego, że to my byliśmy pionierami konstytucjonalizmu w Europie. Ciekawostką jest, że od 2 lat dzień ten jest ważnym świętem państwowym na Litwie.

(ASM)

 ilustracja: Konstytucja 3 maja autorstwa Jana Matejki